دف

دف از سازهای کوبه ای است که در ساخت آن از چوب، پوست و فلز استفاده می شود.

این ساز شبیه به دایره ولی بزرگ‌تر از آن است. چنانکه از کتاب‌های موسیقی و نوشته‌ها و اشعار بر می‌آید، در دوره اسلامی ایران، این ساز برای پشتیبانی از ساز و حفظ وزن به کار می‌رفته و رکن اصلی مجالس عیش و طرب و محافل اهل ذوق و عرفان بوده که قوالان هم با خواندن سرود و ترانه آن را به کار می‌بردند. در کتاب‌های لغت در معنی دف یا دایره می‌نویسند: آن چنبری است از چوب که بر روی آن پوست کشند و بر چنبر آن حلقه‌ها آویزند.

کمانه یا بدنه این ساز دایره ای شکل و قطر دهانه آن حدود 60 سانتی متر است. در طول جدار داخلی کمانه، در فواصل معین، حلقه هایی فلزی نصب شده اند و بر یک طرف دهانه پوست کشیده شده است. این ساز را هنگام نواختن به طور عمودی، کمی مایل به سمت چپ بدن با دو دست می گیرند و با انگشتهای هر دو دست به سطح پوست ضربه می زنند. دف علاوه بر استفاده در آیین های خاص عرفانی امروزه در همراهی با سازهای دیگر و گروه نوازی نیز بسیار به کار می رود. بیشتر وزن دف بر روی دست چپ قرار می گیرد و با فشردن انگشت شست دست راست بر روی کمانه سنگینی ساز را متعادل می سازند.

کمانه

طوقه چوبی دور دف را کمانه می گویند و ضخامت آن از طرف دهانه پوست دار حدود 2 تا 3 میلی متر و از طرف دهانه باز حدود یک و نیم سانتی متر و عرض آن حدود 6 سانتی متر است.

کمانه به دو صورت ساخته می شود:

الف. کمانه "یک کمه" از چوبی به ضخامت یک و نیم سانتی متر ساخته می شود. دو سر چوب را طوری به هم متصل می کنند که به شکل دایره در می آید و از نظر وزن نسبت به انواع دیگر سبک تر است.

ب. کمانه "دو کمه" از دو چوب به صخامتهای حدود نیم و عرض 6 سانتی متر که بر بروی یکدیگر پرس شده اند ساخته می شود. این نوع کمانه از از نظر وزن سنگین تر از انواع دیگر و در مقابل فشار کشش پوست مقاوم تر است و تاب بر نمی دارد.

شستی

روی کمانه از طرف دهانه باز، فرو رفتگی کوچکی ایجاد می کنند که محل استقرار انگشت شست دست چپ است و در ثابت نگه داشتن دف بر روی دست موثر است.

پوست

برای دف از پوست کهنه گوسفند یا بز یا آهو که ضخامت آن در تمام نقاط یکسان است استفاده می شود. انواع پوست پلاستیکی هم اخیرا معمول شده که در مقابل رطوبت و حرارت مقاوم تر است و صدا دهی آنها شفاف تر و قوی تر است و نوع غیر سنتی صدای دف را ارائه می دهند.

پوست مصنوعی

پوست مصنوعی نسبت به پوست های طبیعی خواصی دارد که از جمله آن می توان به

• داشتن کوک ثابت
• قابلیت کوک با نت برای هر دف معین
• یک دستی ضخامت سطح پوست دف
• یک دستی کشش و یک دستی مواد سازنده در کل پوست
• عدم جذب رطوبت در نتیجه عدم تغییر حالت بر اثر آن
• عدم تغییر کوک در حال اجرا
• تاب بر نداشتن کمانه به دلیل کشش یک سان پوست
• صدای استاندارد شده همانند سازهای ارکستر و سمفونی

تجزیه نشدن توسط باکتری ها و میکروب ها

• نداشتن بوی نا مطبوع
• عدم ایجاد بیماری و حساست
• عدم افت ارزش ساز به دلیل عدم افت کیفیت پوست آن
• پر طرفدار تر از سازهایی با پوست طبیعی

پوست طبیعی

برای ساختن دف با پوست طبیعی، از پوست حیواناتی همانند گوسفند، بز، آهو و میش استفاده می گردد.پوست مناسب پوستی است که کهنه باشد.برای امتحان، اگر به پوستی آب بزنیم و از آن بوی نامطبوع ساطع نشود، پوست کهنه است.

پوست باید به خوبی دباغی شده باشد، یعنی ضخامت تمام نقاط آن یکسان باشد.برای دباغی پویت نباید از موادی همانند آهک که در صنایع چرم سازی به کار می رود، استفاده شود.بلکه باید در آب خوابانده شود و به مرور زمان موها را از پوست جدا نمود.آهک و مواد شیمیایی که در چرم سازی به کار می رود، چربی پوست را از بین می برند و در صدای آن تاثیر بدی می گذارند.

پوست دف را نباید خیلی گرم کرد چون احتمال پاره شدن پوست وجود دارد.در ضمن، ممکن است در اثر کشیدگی زیاد پوست، کمانه کج شود.گرم کردن پوست، باعث خشک شدن چربی پوست شده و ساز را بد صدا می کند.حتی الامکان نباید به پوست دف آب زد چرا که در دراز مدت، بر کیفیت صدای آن اثر گذار است.

اگر پوست دف در اثر گرمی هوا یا آفتاب بسیار کشیده شود، می توان آنرا از طرف پوست روی زمین صاف یا موزاییک شده گذار تا رطوبت زمین را آهسته آهسته به خود جذب کند.

پوست را نباید روی آتش گرم کرد.برای گرم کردن پوست باید از هوای خشک، آفتاب یا تشک برقی استفاده کرد.اگر هیچ کدام از موارد در دسترس نبود، ناگزیر از هیتر برقی یا آتش استفاده می شود.لازم به ذکر است که در این روش، احتمال وقوع شوک حرارتی، پاره شدن پوست، خشک شدن چربی پوست و در نهایت پاره شدن پوست را به همراه دارد.برای جلوگیری از این مورد، باید دف را به فاصله مناسبی از آتش گرفت.باید دف را دایما بر روی حرارت بچرخانیم تا پوست تدریجا منقبض شود.با دست دما را کنترل می کنیم و اگر در جایی دمای پوست از حد مطبوع بیشتر باشد، دف را به صورت رفت و برگشتی ( بادبزنی ) حرکت می دهیم تا آن جایی که دف انقباض لازم را کسب کند.

حلقه ها

در جدار داخلی کمانه قلاب های کوچکی به فاصله یک سانتی متر از یکدیگرو فاصله 3 سانتی متر از پوست نصب شده اند که به هر یک از آنها حلقه هایی فلزی در دسته های چهار تایی آویخته شده اند و با حرکت دادن دف در جهت های مختلف حلقه ها به پوست می خورند یا با نوعی حرکت دیگر ، خود حلقه ها به صدا در می آیند.

گل میخ

برای محکم کردن پوست دف بر روی کمانه، پوست را در جدار بیرونی کمانه با میخ های سر تخت(شبیه پونز) مهار می کنند که به آنها "گل میخ" می گویند. در ساخت بعضی دف ها پوست را با چسب یا سریش روی جدار بیرونی کمانه می چسبانند.

انواع هم خانواده دف:

الف . دایره: نوع کوچکتر و مجلسی دف را با همان ویژگی های ساخت و پوست و حلقه ، دایره می گویند. قطر دهانه دایره حدود 35 سانتی متر است. دایره در واقع نوع بزمی در مقابل نوع آیینی دف است.

ب . دایره زنگی: این ساز از کمانه چوبی دایره شکلی به قطر تقریبی 25 سانتی متر و عرض تقریبی 5 سانتی متر تشکیل شده و بر یک طرف دهانه آن پوست چهار پایان یا نوعی پوست پلاستیکی کشیده شده است. در بعضی مواقع هر دو دهانه دایره زندگی باز و بدون پوست هستند. در طول جدار کمانه و در فواصل نزدیک، شکافهایی ایجاد شده اند. و داخل آنها سنج های مضاعف کوچکی نصب شده اند که با میله ای باریک که از سوراخ میان سنج عبور می کندبه دو طرف شکافها متصل هستند. صدای دایره زنگی از ضربه ای که با دست راست بر پوست وارد می شود و نیز از برخورد سنج ها به یک دیگر حاصل می شود.